1992: Οι αποφάσεις του Ρίο, η Ευρώπη και η διακήρυξη της αειφορίας
Η «αειφορία», αναδείχθηκε κυρίαρχη έννοια στην υπόθεση της προστασίας του περιβάλλοντος, κατά τη διάρκεια της Παγκόσμιας Διάσκεψης του ΟΗΕ, που έγινε στο Ρίο της Βραζιλίας το 1992. Οι εκπρόσωποι 172 χωρών, μπροστά στον ορατό κίνδυνο εξαφάνισης πολλών ειδών και υποβάθμισης των οικοσυστημάτων, συμφώνησαν ότι χρειάζονται επείγουσες ενέργειες για την προώθηση ενός νέου μοντέλου οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, με γνώμονα τη διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος (βιώσιμη ή αειφόρος ανάπτυξη). Έτσι η «αειφορία», έννοια δανεισμένη από τη δασολογία, υιοθετήθηκε ως μοντέλο καθολικής και εναλλακτικής πρότασης.
1992: Ψηφίζεται η Οδηγία των Οικοτόπων
Αμέσως μετά την Παγκόσμια Διάσκεψη του Ρίο και με στόχο την προώθηση της αειφορίας, τη διατήρηση της βιοποικιλότητας των φυσικών οικοτόπων και της άγριας ζωής (πανίδας και χλωρίδας), ψηφίζεται, από την ΕΕ, η Οδηγία των Οικοτόπων. Η Οδηγία 92/43 θέτει ένα κοινό πλαίσιο δράσεων στο οποίο ενσωματώνονται οι εθνικές στρατηγικές, κάνοντας τη διατήρηση της φύσης μια πολιτική υποχρέωση σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι χώρες-μέλη είναι συνυπεύθυνες για την εφαρμογή του πλαισίου αυτού. Επιδιωκόμενος τελικός στόχος: Η προστασία ενός σχετικά μεγάλου και αντιπροσωπευτικού μέρους των οικοτόπων και ειδών Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος.
* Αειφόρος (βιώσιμη) ανάπτυξη : η ανάπτυξη που εξασφαλίζει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύει το μέλλον των επερχόμενων γενεών.
Δίκτυα Προστατευόμενων Περιοχών:
Emerald και Natura 2000.
Πρακτική εφαρμογή της ΚΟ 92/43 και βασικό μέσο για την επίτευξη του στόχου της, αποτελεί η δημιουργία δικτύου προστατευόμενων περιοχών ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Το δίκτυο Natura 2000 αφορά όλες τις χώρες-μέλη της ΕΕ και αποτελεί άμεση υποχρέωσή τους. Οι περιοχές που θα προταθούν από κάθε κράτος, όταν οριστικοποιηθεί η λίστα το 2006, θα τεθούν κάτω από ειδικό καθεστώς διαχείρισης. Κάθε χώρα-μέλος οφείλει να εξετάζει κάθε δραστηριότητα και έργο που ενδέχεται να επιφέρει αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στους βιοτόπους και στα είδη στις «Ζώνες Ειδικού Ενδιαφέροντος» ( SCIs ).
Της δημιουργίας του δικτύου Natura 2000, προηγήθηκε το 1989, η δημιουργία του δικτύου Emerald , ως εφαρμογή της Σύμβασης της Βέρνης. Το δίκτυο Emerald, αφορά όλες τις χώρες της Ευρώπης, εντός και εκτός ΕΕ (Τυνησία, Μαρόκο, Σενεγάλη, Μπουργκίνα Φάσο κτλ) και στηρίζεται στις ίδιες αρχές με το Δίκτυο Natura 2000.
Οι υποχρεώσεις που απορρέουν από τις Kοινοτικές Oδηγίες για το περιβάλλον, είναι κοινές για όλες τις χώρες-μέλη της Ευρώπης. Ιδιαίτερα στις περιοχές που χαρακτηρίζονται κοινοτικού ενδιαφέροντος, επιβάλλεται η λήψη μέτρων για την προστασία και διατήρηση των σπάνιων και απειλούμενων ειδών και οικοτόπων.
Προγράμματα LIFE - NATURE : πιλοτικές δράσεις στις Προστατευόμενες περιοχές
Τα προγράμματα LIFE - NATURE , συνδέονται άμεσα και στενά με το δίκτυο NATURA 2000 αφού κατά κύριο λόγο υλοποιούνται στις περιοχές κοινοτικού ενδιαφέροντος και έχουν στόχο την μελέτη, έρευνα, συλλογή επιστημονικών στοιχείων, την πρόταση και εφαρμογή μέτρων για την προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος.
Τα προγράμματα είναι περιορισμένης διάρκειας και εμβέλειας και έχουν πιλοτικό χαρακτήρα. Εκτελούνται από επιστημονικούς και περιβαλλοντικούς φορείς σε συνεργασία με τα Υπουργεία ΠΕΧΩΔΕ και Γεωργίας καθώς και με τη συμβολή άλλων υπηρεσιών. Στόχος των προγραμμάτων είναι να δοκιμαστεί η αποτελεσματικότητα κάποιων μέτρων προκειμένου να εφαρμοσθούν στο μέλλον, σε μεγαλύτερη κλίμακα.
Το δίκτυο NATURA 2000 σε αριθμούς
Το δίκτυο Νatura 2000 είναι ένα δίκτυο 8.588 περιοχών Στις περιοχές αυτές φιλοξενούνται 150 είδη θηλαστικών, 250 είδη πτηνών, 180 είδη ερπετών και αμφιβίων, 150 είδη ψαριών και τουλάχιστον 10.000 είδη φυτών και 100.000 είδη ασπόνδυλων, περιλαμβάνονται στο κόκκινο βιβλίο των απειλούμενων ειδών.
Στο δίκτυο Νatura 2000 περιλαμβάνονται 255 αντιπροσωπευτικοί τύποι οικοτόπων.
Όλα αυτά μαζί συνθέτουν τον φυσικό πλούτο της Ενωμένης Ευρώπης, με εναλλαγές που καλύπτουν από τη Μεσογειακή και Αλπική έως και τη Βόρεια ζώνη.
Η εναρμόνιση της 92/43 και οι συνέπειες για την Ελλάδα
Η εναρμόνιση της Κοινοτικής Οδηγίας 92/43 στην Ελλάδα έγινε με Κοινή Υπουργική Απόφαση το 1998 (ΚΥΑ 33318/3028/1998). Με την πράξη αυτή η Ελλάδα αναλαμβάνει ρητά την υποχρέωση να διαφυλάξει και να διατηρήσει τους τύπους οικοτόπων προτεραιότητας καθώς και τη βιοποικιλότητα της χώρας. Σύμφωνα με την ΚΥΑ, η θεσμοθέτηση των περιοχών Natura 2000 συνδέεται με τη θεσμοθέτηση Προστατευόμενων Περιοχών (ΠΠ) και τη δημιουργία Εθνικών Πάρκων , κατά τη διαδικασία που προβλέπει ο Ν. 1650/1986.
Το δίκτυο Νatura 2000 στην Ελλάδα
Τον Απρίλιο του 1997 το ΥΠΕΧΩΔΕ κατάρτισε τον « Εθνικό Κατάλογο » των περιοχών που προτείνονται προς ένταξη στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο NATURA 2000. Περιλαμβάνει 264 περιοχές κοινοτικού ενδιαφέροντος, που καλύπτουν περίπου 26.500.000 στρέμματα. Η έκταση αυτή αντιστοιχεί στο 20% περίπου της έκτασης της χώρας (μαζί με τις θαλάσσιες περιοχές). Περιλαμβάνονται συνολικά 150 περιοχές SPA και 239 περιοχές SCI (ορισμένες από αυτές εν όλω ή εν μέρει και περιοχές SPA ).
Η Ελλάδα περιλαμβάνεται στη μεσογειακή βιογεωγραφική ζώνη, και εμφανίζει μεγάλη ποικιλία τύπων οικοτόπων: από τα ημιερημικά τοπία της Α. Κρήτης, μέχρι τα Σκανδιναβικά της Ροδόπης και τα αλπικά του Ολύμπου, του Σμόλικα της Τύμφης και των άλλων ορεινών όγκων της Πίνδου. Από τους 255 τύπους οικοτόπων που έχουν καταγραφεί στην Ευρώπη, οι 110 έχουν εντοπιστεί στην Ελλάδα ενώ 76 από τα είδη που έχουν χαρακτηρισθεί προστατευόμενα, επίσης υπάρχουν στην Ελλάδα.
Από την «προστασία τοπίων φυσικού κάλλους» στη θεσμοθέτηση Εθνικών Πάρκων
Η πρώτη προστατευόμενη περιοχή στην Ελλάδα, ο Εθνικός Δρυμός Ολύμπου, ιδρύθηκε το 1938 βάσει του νόμου 856/37. Οι πρώτες απόπειρες νομικής προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα, όμως, αποτυπώνονται σε νόμο του 1929, που επεξεργάστηκε το -αρμόδιο τότε- Υπουργείο Πολιτισμού και προέβλεπε την προστασία δασών και αρχαιολογικών μνημείων, απαγορεύοντας ταυτόχρονα, την άσκηση οποιασδήποτε δραστηριότητας σε ακτίνα 500 μέτρων . Η ρύθμιση αυτή αντικατόπτριζε την επικρατούσα άποψη της εποχής για απόλυτη προστασία της φύσης.
Η άποψη αυτή ίσχυσε μέχρι το 1986, οπότε υπογράφηκε ο νόμος πλαίσιο για το περιβάλλον (Ν. 1650/86) , ο οποίος περιέχει ιδιαίτερο κεφάλαιο για την «Προστασία της Φύσης και του Τοπίου», όπου και γίνεται αναφορά στην θεσμοθέτηση προστατευόμενων περιοχών.
Οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του νόμου ως προς αυτό το αντικείμενο είναι η κατηγοριοποίηση των προστατευόμενων περιοχών σε 5 κατηγορίες (περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης, εθνικά πάρκα, προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί, προστατευόμενα τοπία και στοιχεία του τοπίου, περιοχές οικοανάπτυξης), καθώς και ο καθορισμός ειδικής διαδικασίας κήρυξης και διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών .
Φορείς διαχείρισης:
ένας τρόπος διαχείρισης του Φυσικού Περιβάλλοντος στην Ελλάδα
Με την σύσταση των Φορέων Διαχείρισης η πολιτεία αποτυπώνει την πολιτική της για τη διατήρηση και προστασία των περιοχών κοινοτικού ενδιαφέροντος που ανήκουν στο δίκτυο Νatura 2000 και εναρμονίζεται με τις ισχύουσες κοινοτικές νομοθεσίες.
Το 1999 εκδόθηκε ο νόμος 2742/99 («Χωροταξικός Σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις»), το άρθρο 15 του οποίου ρυθμίζει την διαδικασία ίδρυσης Φορέων Διαχείρισης σε προστατευόμενες περιοχές, καθώς και τις αρμοδιότητες και τον τρόπο λειτουργίας τους. Οι Φορείς Διαχείρισης εξουσιοδοτούνται με διάφορες αρμοδιότητες και ευθύνες που περιλαμβάνουν την εκπόνηση διαχειριστικών σχεδίων και κανονισμών λειτουργίας, παρακολούθηση και εκτίμηση της εφαρμογής των κανονισμών, έλεγχο των παρεμβάσεων στις περιοχές, γνωμοδότηση για την προέγκριση χωροθέτησης και θέσπιση περιβαλλοντικών όρων, εκπόνηση μελετών, εφαρμογή έργων και διεξαγωγή έρευνας, καθώς και ευαισθητοποίηση του κοινού.
Στα διοικητικά συμβούλια των Φορέων Διαχείρισης συμμετέχουν ένας επιστήμονας με αποδεδειγμένη γνώση και εμπειρία στα περιβαλλοντικά θέματα, εκπρόσωποι των υπουργείων ΠΕΧΩΔΕ, Γεωργίας, Ανάπτυξης και εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης (Περιφέρειες, Νομαρχίες. Δήμοι), ενώ προβλέπεται και η συμμετοχή εκπροσώπου περιβαλλοντικής οργάνωσης που δραστηριοποιείται στην περιοχή.
Η ενημέρωση, εκπαίδευση ευαισθητοποίηση του πληθυσμού σε θέματα που σχετίζονται με το έργο των φορέων διαχείρισης, θα γίνεται μέσα από την ίδρυση Κέντρων Πληροφόρησης και τη διεξαγωγή επιμορφωτικών σεμιναρίων. Για την εκπλήρωση των αρμοδιοτήτων τους θα συνεργάζονται με υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και διεθνών οργανισμών καθώς και με κρατικές υπηρεσίες, άλλα και με ερευνητικά κέντρα, οργανισμούς, επιστημονικά ιδρύματα και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, που δραστηριοποιούνται στον ίδιο τομέα.
Τα Εθνικά Πάρκα και οι Προστατευόμενες Περιοχές στην Ελλάδα
Η φύση και οι προστατευόμενες περιοχές αποτελούν δημόσια-κοινωνικά αγαθά . Συνεπώς, η σωστή διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών προϋποθέτει το σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός συμμετοχικού, συνεταιρικού και κοινωνικού μοντέλου. Χρειάζεται να αναπτυχθούν διαδικασίες οι οποίες αποτυπώνουν τις κοινωνικές σχέσεις, επιτρέπουν την έκφραση γόνιμων αντιθέσεων, εξασφαλίζουν τους όρους άσκησης πολλαπλών ελέγχων, και συνάδουν τόσο με τον δημόσιο χαρακτήρα των ΠΠ, όσο και με την ανάγκη προστασίας τους από ανορθολογικές κυβερνητικές επιλογές ή αυθαίρετες ιδιωτικές παρεμβάσεις.
Σύμφωνα με αποφάσεις του ΥΠΕΧΩΔΕ, για την προστασία των περιοχών του δικτύου Natura 2000 συστήνονται 27 Φορείς Διαχείρισης.
Προς το παρόν, έχουν ιδρυθεί 27 Φορείς Διαχείρισης, που αφορούν στις εξής περιοχές:
- Φ.Δ. Δέλτα Έβρου
- Φ.Δ. Δάσους Δαδιάς
- Φ.Δ. Λίμνης Κερκίνης
- Φ.Δ. Λιμ/σας Μεσολογγίου
- Φ.Δ. Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα
- Φ.Δ. Λιμνών Κορώνειας - Βόλβης
- Φ.Δ. Εθνικού Θαλασσίου Πάρκου Αλοννήσου - Β. Σποράδων
- Φ.Δ. Δέλτα Νέστου - Βιστωνίδας - Ισμαρίδας
- Φ.Δ. Όρους Πάρνωνα και υγροτόπου Μουστού
- Φ.Δ. Λίμνης Παμβώτιδος Ιωαννίνων
- Φ.Δ. Υγροτόπων Αμβρακικού
- Φ.Δ. Υγροτόπων Κοτυχίου - Στροφυλιάς
- Φ.Δ. Εθνικών Δρυμών Βίκου - Αώου και Πίνδου
- Φ.Δ. Εθνικού Δρυμού Πρεσπών
- Φ.Δ. Εθνικού Δρυμού Αίνου
- Φ.Δ. Εθνικού Δρυμού Ολύμπου
- Φ.Δ. Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς
- Φ.Δ. Εθνικού Δρυμού Παρνασού
- Φ.Δ. Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας
- Φ.Δ. Εθνικού Δρυμού Οίτης
- Φ.Δ. Στενών και εκβολών Καλαμά
- Φ.Δ. Χελμού - Βουραϊκού
- Φ.Δ. Οροσειράς Ροδόπης
- Φ.Δ. Καρπάθου - Σαρίας
- Φ.Δ. Κάρλας - Μαυροβουνίου - Κεφαλόβρυσου Βελεστίνου
- Φ.Δ. Εθνικού Θαλασσίου Πάρκου Ζακύνθου
- Φ.Δ. του Εθνικού Πάρκου Σχοινιά-Μαραθώνα
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η προσπάθεια της προστασίας της φύσης και της βιοποικιλότητας δεν τερματίζεται με τη θεσμοθέτηση προστατευόμενων περιοχών, ουσιαστικά τότε αρχίζει! Η κήρυξη είναι μεν ένα απολύτως αναγκαίο βήμα αλλά από μόνη της δεν επαρκεί.
Είναι εξίσου απαραίτητο να εξασφαλιστεί το καθεστώς διαχείρισης , δηλαδή ο προσδιορισμός και η εφαρμογή των μέτρων, των ενεργειών και των παρεμβάσεων που χρειάζονται για την αποτελεσματική προστασία, οργάνωση και λειτουργία των προστατευόμενων περιοχών, ώστε να υλοποιηθεί στην πράξη αυτό που όλοι διατείνονται ότι αποτελεί στόχο τους, δηλαδή η προστασία και η διατήρησή τους, και παράλληλα να αρχίσουν να ικανοποιούνται οι βασικές δεσμεύσεις προς την ΕΕ για την προστασία ενδιαιτημάτων και ειδών, και να προωθηθούν ταχύτερα οι διαχειριστικές ρυθμίσεις στις προστατευόμενες περιοχές.
Απαιτούνται επομένως φορείς διαχείρισης, εγκατεστημένοι επί τόπου, με διεπιστημονική στελέχωση, αξιοκρατικές και διαφανείς διαδικασίες.
